Μια ιστορία πόνου: Ελληνικές πόλεις...

    

    Κέρκυρα, Ερμούπολη, Ρέθυμνο, Χανιά. Ωραίες ελληνικές πόλεις με πολύχρωμα ιστορικά κέντρα που μαζεύουν τουρίστες απ' όλο τον κόσμο. Στα στενά τους μπορείς να φας, να πιεις, ν' αυτοκτονήσεις ή να κάνεις τη βόλτα σου σε δαιδαλώδη δρομάκια που σού δημιουργούν την αίσθηση του μυστηρίου. Κοινό τους στοιχείο; Χτίστηκαν απ' τους Ενετούς. Όταν το 2020 ξαναβρέθηκα στην Κέρκυρα, θυμάμαι ν' απολαμβάνω τρομερά τις βόλτες που μ' έβγαζαν μέσα από έρημα καντούνια μ' απλωμένες μπουγάδες, σε ηλιόλουστες πλατείες γεμάτες ζωή και όμορφα κτίρια.

    Όμως φτάνουν τα γλυκανάλατα. Ήρθε η ώρα να μιλήσουμε για τα πολεοδομικά κατορθώματα της σύγχρονης Ελλάδας.

Εικόνες σύγχρονων ελληνικών πόλεων

    Τετραώροφη πολυκατοικία δίπλα σε διώροφο με κεραμίδια και δίπλα απ' αυτές εξαώροφη με πιλοτή. Κάποια γωνιακά κτίρια δεν έχουν καν παράθυρα και διακρίνεται μόνο ένας τσιμεντένιος κάθετος όγκος. Το ένα κτίριο ξεκινάει τρία μέτρα απ' το πεζοδρόμιο και τ' άλλο ένα. Τα γύψινα απουσιάζουν και βλέπεις μονάχα μπαλκόνια και τέντες για ν' αράζει ο μερακλής με σαγιονάρα δίχαλο τα καλοκαίρια. Οι ταράτσες δεν έχουν σκεπές όπως στην Ευρώπη αλλά κεραίες και θερμοσίφωνες όπως στο Κάϊρο και στη Βηρυτό. Η άσφαλτος ξεθωριασμένη, οι διαγραμμίσεις ανύπαρκτες και τα μπαλώματα απ' τα έργα υποδομής ορατά. Οι κολώνες της ΔΕΗ εμποδίζουν το περπάτημα στα ήδη στενά πεζοδρόμια που οι ρίζες των δέντρων έχουν σηκώσει. Έλλειψη χώρου και έλλειψη πρασίνου. Αφίσες και γκράφιτι. Γιατί είναι όμως τόσο σκατά οι ελληνικές πόλεις;

Μικρασιατική καταστροφή και αστικοποίηση του 50 και του 60

    Δεκαετία του 30 λίγο μετά την καταστροφή της Σμύρνης: 1,2 εκατομμύρια άνθρωποι καταφθάνουν σταδιακά (σε μια χώρα 5 εκατομμυρίων) απ' τα παράλια της Μικράς Ασίας στην όμορφη Αθήνα προσπαθώντας να βρουν καταφύγιο. Υπάρχει ωστόσο ένα πρόβλημα: η Αθήνα είναι μικρή και μεγάλο κομμάτι της έκτασης της θυμίζει ύπαιθρο. Η γρήγορη ανάπτυξη που απαιτείται, δημιουργεί μια κακή συνθήκη για την εικόνα της πόλης: στη θέση δίπατων αρχοντικών, χτίζονται πολυκατοικίες δίχως καμιά αρχιτεκτονική σύνδεση με το νεοκλασσικό παρελθόν της πόλης. Το ενδιαφέρον των ανθρώπων για τα κτίρια μετατοπίζεται απ' έξω προς τα μέσα. Η πολυτέλεια του να έχεις ασανσέρ και τουαλέτα, θολώνει την κρίση των περισσότερων σχετικά με το τι είναι ωραίο και θεμιτό και τι όχι. Αυτό είναι όμως μόνο το πρώτο χτύπημα. Αργότερα και τη δεκαετία του 60, ο πρωτογενής τομέας της χώρας μαραζώνει, κάτι που ωθεί ξανά όλο και περισσότερους ν' αναζητήσουν τις τύχες τους στις πόλεις και κυρίως στην Αθήνα. Αυτή τη φορά, η αντιπαροχή δίνει το τελειωτικό χτύπημα στις ελληνικές πόλεις. Εκείνη την περίοδο, γκρεμίζονται μερικά απ' τα πιο όμορφα κτίρια της Αθήνας όπως αυτό 

και αυτό.

 

    Οι ελληνικές πόλεις αναπτύσσονται μεν με κάποιο σχέδιο αλλά όχι με αυστηρές προδιαγραφές μιας και απουσιάζει το νομικό πλαίσιο εκτός από κάποιους κανόνες όπως το ύψος των κτιρίων στις κεντρικές αρτηρίες των μεγάλων πόλεων. Οι τολμηρές αποφάσεις που χρειάζονται (απαλλοτριώσεις οικοπέδων και διαπλάτυνση δρόμων) λαμβάνονται σπάνια. Πυκνοκατοίκηση και τσιμέντο εδραιώνονται σχεδόν παντού.

Αυθαίρετα και κρατική αντιμετώπιση

    Μέχρι και σήμερα και παρά το νόμο του 1983 για τα αυθαίρετα, οι κυβερνήσεις δεν προβαίνουν σε γκρέμισμα αλλά σε νομιμοποίηση των αυθαίρετων αποφεύγοντας ν' αναλάβουν το πολιτικό κόστος μιας τέτοιας διαδικασίας. Και γιατί στο τέλος της ημέρας, ακόμα κι ένα κτίριο που δεν πληροί τις προϋποθέσεις είναι ένα ακόμη έσοδο στον κρατικό προϋπολογισμό. Και γιατί ακόμα κι αν γίνει το σωστό, θα βρεθούν αυτοί που θ' αντιδράσουν δημιουργώντας ένα κλίμα υποστήριξης και με τ' οποίο κανένας πρωθυπουργός δε θα ΄θελε να βρεθεί ποτέ αντιμέτωπος. 

Ας σκάψουμε όμως λίγο βαθύτερα...

Ιστορικές συγκυρίες

    Τον καιρό που διαδίδονται οι ιδέες της Αναγέννησης, η Ελλάδα βρίσκεται κάτω απ' την Οθωμανική κυριαρχία. Στην Ευρώπη συμβαίνουν πολιτισμικά θαύματα αλλά οι κάτοικοι της τότε Ελλάδας δεν παίρνουν μυρωδιά. Η ανατολίτικη κουλτούρα ριζώνει στο συλλογικό ασυνείδητο κι η ομοιότητα των Ελληνικών πόλεων μ' εκείνες της Μέσης Ανατολής έρχεται ως φυσιολογικό επακόλουθο. Στην από κάτω φωτογραφία βλέπετε τη Βηρυτό...

Νεο-ελληνική νοοτροπία

      Σκεφτείτε ότι γίνεται μια ανάπλαση. Κάποιοι θα γκρινιάξουν γιατί τους χαλάει τη φάση, κάποιοι θα ισχυριστούν ότι συμβαίνει "για να φάνε λεφτά", αλλά στη χώρα της μιζέριας και της κλάψας, δε θα βρεθεί σχεδόν κανένας να πει το προφανές: ότι άσχετα μ' όλ' αυτά που μπορεί να συμβαίνουν ή όχι, αυτή θα επιφέρει μια βελτίωση της καθημερινότητας τους. Ότι η ζωή τους θα γίνει έστω κι ελάχιστα καλύτερη! Στο τέλος της ημέρας λοιπόν, όσες ιστορικές συγκυρίες κι αν ψάξεις, καταλήγεις εκεί: η νεοελληνική νοοτροπία είναι το μεγάλο πρόβλημα. Δες το σαν αποτέλεσμα κλίματος ή σα μικροαπατεωνίστικη συμπεριφορά κατάλοιπο της Τουρκοκρατίας, η ουσία είναι αυτή: οι σύγχρονοι Έλληνες αδυνατούμε να δούμε τη σύνδεση του προσωπικού μας συμφέροντος μ' αυτό που ονομάζουμε "κοινόχρηστος χώρος". Απ' το καφάσι στους δρόμους μέχρι το graffiti και το παρκαρισμένο παπί του κάγκουρα στο πεζοδρόμιο, οι περισσότεροι γύρω σου είναι στην καλύτερη περίπτωση αδιάφοροι και στη χειρότερη εχθρικοί με αυτό που τους περιβάλλει. Κι αυτό το συνδυασμό αναρχίας και παρτακισμού, σήμερα τον ονομάζουμε ελληνικές πόλεις.